Skansen w Białowieży

Około 30 lat temu prof. Anatol Odzijewicz z grupą białostockich studentów zakupili ziemię w dawnej wsi Kropiwnik, zniszczonej przez hitlerowców podczas II wojny światowej. Postanowili, że przeznaczą ją pod budowę skansenu. Dziś prywatny Skansen Architektury Drewnianej Ludności Ruskiej Podlasia jest jedną z najchętniej odwiedzanych atrakcji turystycznych w Białowieży.

 

Pierwszym obiektem, który pojawił się w skansenie, był wiatrak-koźlak, przewieziony ze wsi Kotły koło Bielska Podlaskiego. Został on zbudowany w 1925 roku i pierwotnie stanowił nieodłączny element krajobrazu wsi Kuraszewo. Służył do przemiału zboża na mąkę razową i pytlową oraz do produkcji kaszy jęczmiennej. Do Białowieży trafił w roku 1978. Już pięć lat później grupa miłośników drewnianej architektury kupiła 4 hektary gruntów i w ten sposób zainicjowała budowę tradycyjnej podlaskiej zagrody. Wiatrak, który zapoczątkował kolekcję zabytkowych eksponatów, szybko stał się jej rozpoznawalnym symbolem. 

 

Zagroda typu bielsko-hajnowskiego

Inicjatorzy przedsięwzięcia poświęcali każdą wolną chwilę na pozyskiwanie, składanie i rekonstruowanie kolejnych obiektów drewnianych. W latach 1983-84 pojawił się tu wzorowany na dawnych ogrodzeniach płot z tzw. balasów, czyli świerkowych gałęzi przeplatanych pionowo pomiędzy trzema żerdziami. Kolejną zdobyczą była kryta słomą chata ze wsi Biała, pochodząca z 1897 roku. Została przewieziona i zrekonstruowana w 1984 roku, a następnie ustawiona w wydłużonej zagrodzie typu bielsko-hajnowskiego szczytem do drogi. Dalej podziwiać możemy oborę, stajnię oraz inne pomieszczenia inwentarskie. Stojące obok niewielka majsternia, stodoła i studnia z żurawiem dopełniają sielską kompozycję.

W warsztacie stolarza

Majsternia, czyli pokryty słomą warsztat, pochodzi z lat 20. XX wieku. Służył niegdyś jako pracownia majstrowi Aleksemu Białokozowiczowi ze wsi Widowo. W środku budynku usadowionego na polnych kamieniach znajdziemy bogate wyposażenie: stół stolarski (tzw. sanok), a także piły, wiertła, strugi i frezy wykorzystywane dawniej do pracy z drewnem. Po zakończeniu rekonstrukcji pracownia służyła też jako miejsce obróbki elementów potrzebnych do odbudowy pozostałych obiektów w skansenie. W 1986 roku trafiła tu kłunia, czyli stodoła o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1945 roku przez Antoniego Pszczołę ze wsi Koszele. Jej wnętrze podzielone jest na klepisko, dwa zapola i spichlerz. W stodole przechowywane są dawne maszyny i narzędzia rolnicze. 
 

Miejsce modlitw

Malownicza prawosławna kapliczka pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego to jedyny obiekt sakralny na terenie skansenu. Jej bryła powstała na planie ośmioboku na wzór XVIII-wiecznej kaplicy ze wsi Nowe Berezowo. Tuż obok wznosi się ośmioramienny drewniany krzyż upamiętniający 1000-lecie Chrztu Rusi Kijowskiej. Do złudzenia przypomina on podlaskie krzyże wotywne i spotykane na rozstajach dróg. 
 

Pod skrzydłami wiatraka

Podczas spaceru warto obejrzeć też pokryty gontem wiatrak-koźlak pochodzący z lat 30. XX wieku. Wcześniej stał w Orli, gdzie został zbudowany dla Jana Charujewa. Działał jeszcze w latach 50. XX wieku. Wewnątrz wiatraka można oglądać oryginalny mechanizm do mielenia zboża. W ramach remontu uzupełniono mu brakujące śmigi i wymieniono wał napędowy. Po kompletnej renowacji znów ma zostać uruchomiony.

Zaproszenie do kąpieli?
 

Ciekawym miejscem jest też bania, którą Jan Szyszko ze wsi Koszele traktował jako budynek gospodarczy do przechowywania narzędzi. Kiedy w 1987 roku obiekt trafił do skansenu, nowi właściciele postanowili zaadoptować go na łaźnię parową. Pierwotnie znajdował się tu piec ze sklepieniem łukowym, na którym ogrzewano kamienie przeznaczone do polewania wodą. 
 

Stodoła-galeria

Całkiem niedawno, bo w 2008 roku, dokonano rekonstrukcji drugiej stodoły. Posiada ona dwa klepiska i trzy storony, czyli miejsca na ścięte zboże. Warto tu wejść, aby obejrzeć eksponaty, takie jak narzędzia przeznaczone do obróbki lnu czy tkania. Miejsce to pełni również funkcję małej galerii, gdzie można oglądać interesujące wystawy czasowe. 
 

Izba dla turysty

Z pozostałych obiektów wyraźnie wyróżniają się dwie chaty. Pierwsza z nich zbudowana została w 1885 roku dla rodziny Szwarców we wsi Czyżyki, niedaleko Hajnówki. O tym, że bale użyte do jej budowy są jednak znacznie starsze, świadczą ledwie już widoczne napisy na ścianie oddzielającej sień od izby. Do skansenu chata trafiła w roku 1992, ale jej rekonstrukcję zakończono 4 lata później. Podzielona jest na aż sześć pomieszczeń: izbę, dwie izdebki, dwie komory i sień. W środku znajduje się ciągle czynny piec do wypiekania chleba, posadowiony na oryginalnym zrębie drewnianym.

Druga z wiekowych chat pochodzi z 1890 roku, a należała do rodziny Jachimiuków ze wsi Klejniki. W 1989 roku udało się odkupić budynek od spadkobierców i od tego czasu jest on ozdobą białowieskiego skansenu. To jedyny obiekt łączący część mieszkalną z gospodarczą. Wnętrze zyskało wyraźny podział na izbę, sień i komorę, zaś stajnia i obora pełnią dziś funkcję pomieszczeń socjalnych. Ciekawostką jest fakt, iż poddasze chaty zostało przystosowane na sypialnie. Turyści chętnie korzystają z możliwości noclegu w tym niezwykłym otoczeniu. 
 

Skansen pod ochroną

W 2002 roku powstało Stowarzyszenie Skansen w Białowieży, którego głównym celem było zachowanie części materialnej ruskiej kultury Podlasia. Jednak już dwa lata później, ze względu na duże zainteresowanie miłośników architektury drewnianej, skansen zaczęto udostępniać turystom. O tym, jak wartościowe jest to miejsce, świadczy fakt, iż w 1992 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków. Część budynków z gruntami objęto ochroną konserwatorską. Obecny kształt skansenu zawdzięczamy nie tylko jego założycielom, ale też studentom-wolontariuszom, którzy systematycznie się o niego troszczą. Muzeum stało się doskonałym miejscem do spędzenia letniego popołudnia czy długiego weekendu. Organizowane są tu również wyjazdy plenerowe, spotkania i konferencje gromadzące pasjonatów bogatej historii i kultury tego wyjątkowego regionu.

Brama Skansenu Architektury Drewnianej Ludności Ruskiej Podlasia jest otwarta dla turystów codziennie od maja do września.

Chata ze wsi Biała pochodzi z 1897 roku. Uwagę przyciąga piękny, słomiany dach, który został wykończony krzyżującymi się na kalenicy kozłami. Budynek stoi szczytem do drogi, tak jak kiedyś ustawiano chaty w tradycyjnych, wąskich zagrodach typu bielsko-hajnowskiego.

Warsztat ze wsi Widowo i stodoła ze wsi Koszele trafiły do skansenu w 1986 roku.

Prawdziwie sielski i wiejski widok. Od lewej podziwiamy majsternię z lat 20. XX wieku, kryty gontem wiatrak koźlak oraz stodołę (tzw. kłunię) ze wsi Koszele, z glinianym klepiskiem w środku. 

Prawosławną, drewnianą kaplicę pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego wybudowano na planie ośmioboku. Za wzór posłużyła XVIII-wieczna kaplica ze wsi Nowe Berezowo. 

Podążając uroczą, brukowaną ścieżką, ujrzymy doskonale zachowany wiatrak, a w oddali ule wydrążone w pniach drzew.

Dawniej wiatrak służył do przemiału zboża na mąkę razową i pytlową oraz wytwarzania kaszy jęczmiennej.

Każdego roku, 12 września w kaplicy św. Aleksandra Newskiego odprawiane jest nabożeństwo ku czci jej patrona.

Gont drewniany na dachu jednej z chat w skansenie. Ułożenie tego naturalnego pokrycia wymaga  niezwykłej precyzji i sporych umiejętności ciesielskich.

We wnętrzach starych chałup można obejrzeć narzędzia, z których korzystały nasze babki. Przy pomocy kołowrotka kobiety wytwarzały przędzę na dywany czy ubrania. 

Wnętrze izby jednej z drewnianych chałup przewiezionych do skansenu.

Okna w wiejskiej chacie ozdabiano ręcznie haftowanymi zasłonami.

Widoczny w tle płot powstał na wzór dawnych ogrodzeń budowanych z balasów, czyli gałęzi świerkowych, przeplatanych między trzema żerdziami.